’t Landras doet mee aan Nederlands KI-initiatief BeeSelective
’t Landras gaat aan de slag met Kunstmatige Inseminatie (KI). Als één van drie rasvereningen participeert ’t Landras/DDB in BeeSelective, een nieuw Nederlands KI-initiatief. Naast de drie rasverenigingen (voor Carnica, Buckfast en Mellifera) dragen Imkers Nederland en de NBV financieel bij om dit teeltprogramma mogelijk te maken. KI stelt ’t Landras in staat grote stappen voorwaarts te zetten in de teelt en het behoud van de inheemse honingbij.
Waarom Kunstmatig insemineren bij de zwarte bij?
Om die vraag goed te beantwoorden is het nuttig de gang van zaken in de huidige imkerij eens tegen het licht te houden.
De inheemse honingbij is bedreigd in haar voortbestaan doordat imkers steeds meer bijen houden die niet-Nederlandse roots hebben. Daarnaast doen maar weinig imkers moeite om bijen met de door hem gewenste kenmerken (kleur, gedrag, zwemdrift, raatzit, honingproductie, varroatolerantie) te behouden. Kenmerkend voor de Nederlandse situatie is dat het gros van de imkers niet selecteert. Als een volk sterft, zwermt of zich ongewenst gedraagt of ontwikkelt, wordt het simpelweg vervangen door andere koningin of volk met onbekende herkomst.
Natuurlijk teelt- & selectieproces behoort tot de geschiedenis
Vroeger hanteerden imkers een natuurlijk en lokaal gericht teelt- en selectieproces. Zwermen werden geschept door de imker zelf of door een naburige imker en vervolgens als sterk volk ingewinterd. Het daaropvolgende jaar werd het dan als productievolk ingezet. Er was geen -of nauwelijks- sprake van invoer van vreemde bijen in Nederland; iedere moer was een raszuiver aangepaarde Apis mellifera mellifera.
Lastig om bijen zwart te houden
De huidige situatie van verdrukking door import-bijen en door hun hybride nageslacht heeft grote gevolgen voor de inheemse donkere bij. Praktisch betekent het dat bij de imker op de standplaats bevruchte inheemse koninginnen (F1) geen zwart volk meer opleveren. In tegendeel zelfs: zo’n volk is bijna 100% hybride doordat alle eitjes bevrucht worden met een sperma cel van onbekende herkomst (Buckfast, Carnica, huis-tuin-en-keuken bijen). Het is onmogelijk geworden – zonder gebruik te maken van een bevruchtingsstation of KI – inheemse bijen zwart te houden.
Bijen van de bron, niet langer de oplossing?
Om met Apis mellifera mellifera (in de volksmond “de zwarte bij”) te kunnen telen is de afgelopen jaren geput uit de geïsoleerde zwarte bijen-populatie op Texel. Helaas is ook die bron besmet geraakt. Een imker uit Noord-Holland heeft – tegen de regels in – exotische koninginnen aangevoerd op het eiland. Er zijn op Texel nog zeer goede volken, maar inmiddels kan zelfs daar de natuurlijke aanparing dus onzuiver verlopen.
Biedt KI betere toekomstkansen voor de zwarte bij?
Ja, kunstmatige inseminatie is een zeer geschikt hulpmiddel om zwarte bijen zwart te houden. Het biedt namelijk de mogelijkheid om uit de overgebleven zwarte bijen-populatie de zwartste te selecteren en de minder-zwarte uit te sluiten. Met kunstmatige inseminatie hou je namelijk controle over zowel de herkomst en kenmerken van moeders (koninginnen) als de vaders (darren).
Zowel de koninginnen als de darren kun je telen. Vervolgens kun je darren van onbekende herkomst, die vrij in het Nederlandse luchtruim rondvliegen, uitsluiten van het bevruchtingsproces!
Standbevruchting heeft vermenging van ondersoorten tot gevolg. Met KI daarentegen kun je het erfelijk materiaal van jouw bijen gescheiden houden van de genetische mengsmering die nu in Nederland rondvliegt.
Ter illustratie
Op Texel heeft DDB afgelopen jaar 5 volken gevonden waarvan de kenmerken zeer nauw aansluiten Apis mellifera mellifera. KI maakt het mogelijk uit elk van die volken afzonderlijk sperma van darren te winnen. Per volk kan zo een sperma-mengsel gemaakt worden waarmee koninginnen geïnsemineerd kunnen worden.
Van elk van deze 5 volken kunnen ook koninginnen geteeld worden. Die kunnen met KI geïnsemineerd worden met sperma uit slechts één (of juist meer) van de andere 4 volken. Zulke teeltresultaten met 5 geselecteerde volken zijn op op een bevruchtingseiland nooit mogelijk binnen het tijdsbestek van één jaar.
Een tweede belangrijke reden om KI toe te passen is het bevruchtingspercentage. Dat cijfer geeft het aantal geslaagde bevruchtingen van koninginnen weer. Bij KI door een ervaren inseminator kan dat percentage op 80% liggen. Ter vergelijking: het bevruchtingspercentage op Neeltje Jans schommelt afgelopen jaren rond de 60%.
Wat zijn de gevolgen voor Neetje Jans als bevruchtingseiland?
Neeltje Jans (NJ) gebruiken we mede omdat op Texel niemand vanaf de vaste wal bevruchtingskastjes mag aanvoeren. De lokale regelgeving staat dat tenslotte niet toe. Het was dus altijd onmogelijk op het vasteland geteelde koninginnen rechtstreeks van Texels sperma te voorzien! Voor zuivere aanparing met geselecteerde darrenvolken was wel een eiland nodig: dat werd Neeltje Jans.
Dankzij KI zijn we vanaf nu wèl in staat om naast larfjes voor de koninginnenteelt óók sperma rechtstreeks te halen uit volken van de beste Texelse koninginnen. De nieuwe volken die daar straks uit voortkomen kunnen we vervolgens als darrenvolk inzetten op NJ. Dit proces is veel sneller, goedkoper en zuiverder dan op Texel koninginnen kopen en die op Neeltje Jans als darrenvolken plaatsen.
KI betekent dus niet het einde van Neeltje Jans als bevruchtingsstation. Integendeel: Kunstmatige inseminatie levert straks ook de gebruikers van NJ voordelen op. De kwaliteit van de daar geplaatste darrenvolken gaat namelijk verder omhoog.
Pakt KI positief of negatief uit voor de biodiversiteit?
Als je geen KI of selectie toepast op de inheemse donkere bij verdwijnt deze unieke en steeds zeldzamere ondersoort van de honingbij uit het Nederlands landschap. De specifieke genetische eigenschappen gaan daardoor geleidelijk aan steeds meer verloren.
Alle ondersoorten die ooit in Nederland zijn geïmporteerd en nog steeds (!) geïmporteerd worden vermengen zich hier tot een hybride bij die een mengsmering van alle kleuren en kenmerken van de regenboog heeft. Specifieke ras-kenmerken gaan echter verloren en het aantal van elkaar te onderscheiden ondersoorten neemt steeds verder af. Op deze manier is o.a. de lokale ondersoort op Kreta al compleet verdwenen en hierdoor staan op dit moment ook die van Sicilië en Malta zwaar onder druk.
Als we niets doen dreigt ook onze aan lokale omstandigheden aangepaste zwarte bij te verdwijnen. Overigens grijpen ook zwarte bijen telers in landen om ons heen nu naar kunstmatige inseminatie als laatste redmiddel om lokaal geadapteerde zwarte bijen (ook wel: ecotypes) en daarmee de genendiversiteit in stand te houden.
In schril contrast hiermee staan telers in het buitenland die telen op gedrag binnen ondersoorten (e.g. Carnica) of een specifieke teeltlijnen binnen een ondersoort. Zij nemen waar hoe de vroeger gangbare variatie in kenmerken binnen hun ondersoort of teeltlijn steeds verder afneemt. Dat komt doordat zij slechts op een beperkt aantal eigenschappen selecteren en vervolgens alleen van de koninginnen natelen die daar het beste aan voldoen.
Het gevolg van die werkwijze is dat binnen die ondersoorten de genetische diversiteit afneemt. Dit maakt de ondersoorten minder weerbaar, waardoor ze zich moeilijker kunnen aanpassen aan veranderende omstandigheden (klimaat, dracht, parasieten, ziektes).
Samengevat: KI is noodzakelijk om onze inheemse ondersoort, die o.a. beschikt over specifieke varroa-resistente eigenschappen, te behouden. Dit komt de biodiversiteit dus ten goede. Te ver doorgedreven selectie op specifieke kenmerken binnen een ras leidt juist tot afname van de diversiteit.
Wanneer komt KI beschikbaar voor de zwarte bij?
Dit jaar wordt door ’t Landras en DDB gebruikt om via BeeSelective bijscholing te ondergaan van Dr Wegener, een Duitse KI-expert. Teeltgroep NeeltjeJans zal in 2023 voor eigen gebruik een aantal koninginnen insemineren om zo kennis en ervaring op te doen rondom met name het telen van de darren.
BeeSelective ondersteund nu al de KI-dagen die in 2023 voor Buckfast en Carnica worden georganiseerd door de andere twee rasverenigingen BBV en VCI. Het plan is om volgend seizoen (2024) gezamelijke KI-dagen te organiseren waar zowel Buckfast, Carnica en Zwarte koninginnen geïnsemineerd kunnen worden.
Hoe kun je je interesse voor KI kenbaar maken?
Op de voor het project opgezette website www.beeselective.nl kun je je aanmelden. (Site is nog in ontwikkeling maar al wel bereikbaar via https://beeactive.jouwweb.nl) Geïnteresseerden in KI voor zwarte bijen worden doorgestuurd naar Teeltgroep Neeltje Jans. Die groep zal imkers op de hoogte houden over de voortgang en mogelijkheden met KI voor honingbijen.