SZH heeft de zwarte bij, Apis mellifera mellifera, uitgeroepen tot ras van het jaar. SZH staat voor Stichting Zeldzame Huisdierrassen. De zwarte honingbij kan inderdaad door de mens gehouden worden als ‘huisdier’. Maar het is ook een inheemse diersoort die zich gedurende 10.000 jaar heeft aangepast aan het Nederlandse klimaat en de hier voorkomende de lokale flora en fauna. De soort is van oudsher prima instaat zonder hulp van mensen in het wild te overleven.
De Westerse honingbij telt naast de zwarte bij nog bijna 25 andere ondersoorten. Van oorsprong komt in Noord- en West Europa alleen de zwarte bij voor. Ze is hier als enige inheems. Binnen het enorme verspreidingsgebied van de zwarte bij zijn ook nog weer verschillende haplo- en genotypes te vinden die aan de verschillende klimaten en planten zijn aangepast. Kortom: de ene zwarte bij is de andere niet.
De grootste bedreiging voor de zwarte bij?
Doordat imkers andere ondersoorten zijn gaan importeren is de zwarte bij in de verdrukking geraakt. Alle ondersoorten van de Westerse honingbij kunnen immers met elkaar paren, waardoor hybridisering ontstaat. De meeste imkers in Nederland imkeren inmiddels met zulke hybrides, op de voet gevolgd door imkers met uit de Balkan geïmporteerde ondersoort Carnica en het door de mens gecreëerde kunstras Buckfast.
Een ongewenst gevolg van hybridisering is dat de genetische variatie afneemt en dat daarmee specifieke aan lokale omstandigheden aangepaste eigenschappen van de zwarte bij verloren gaan. Alleen in gebieden die afgescheiden zijn door natuurlijke barrières en waar geen import plaatsvindt kan een zwarte bijen populatie voortbestaan. In Nederland is dat bijvoorbeeld op Texel, alhoewel ook daar genetische vermenging heeft plaatsgevonden. Een andere bedreiging vind plaats als een populatie te klein geworden is. Inteelt ligt dan op de loer, want binnen zulke rest-populaties is de genetische basis smal geworden. De kans op ziektes, afwijkingen en wat onder imkers bekend staat als ‘hagelschot’ in het broed neemt dan toe.
Zwarte bijen van Texel of Terschelling?
Binnen Nederland neemt Texel voor de zwarte bij een bijzondere positie in. Op het eiland is de enige redelijk pure populatie van de zwarte bij te vinden. Om hybridisatie tegen te voorkomen is het op Texel verboden bijen van andere ondersoorten te houden. Sinds dit jaar zijn bijenhouders er zelfs vergunningplichtig.
Bijen aanvoeren op Texel is verboden. Dat geldt ook voor bevruchtingskastjes met jonge zwarte koninginnen. Bijen mogen alleen het eiland af; het eiland fungeert daardoor als genenpool voor de teelt van zwarte koninginnen elders.
Ook op waddeneiland Terschelling houdt men nog zwarte bijen. Helaas heeft daar een hogere mate van hybridisering plaatsgevonden die nog steeds voortduurt. Terschelling is daardoor geen geschikte bron voor teeltmateriaal.
De rol van of Neeltje Jans
Neeltje Jans, het voormalige werkeiland in de Zeeuwse Delta, is in gebruik als bevruchtingseiland voor jonge koninginnen van de zwarte bij. De Duuzame Bij, een aan ’t Landras gelieerde stichting, plaatst hier geselecteerde volken met veel darren. Leden van ’t Landras kunnen hier (n reservering) enkele keren per jaar bevruchtingskastjes afleveren en weer ophalen.
De jonge zwarte koninginnen die naar Neeltje Jans kunnen, kan een imker telen uit een eigen zwart bijen volk, of door eerstedagslarfjes af te halen bij collega imkers van De Duurzame Bij/’t Landras. Zowel dit teeltmateriaal als de darrenvolken op Neeltje Jans zijn altijd van Texelse oorsprong.
Gezocht: schatbewaarders van levend erfgoed
Tijdens het jaar van de zwarte honingbij laat SZH samen met De Duurzame Bij genetisch onderzoek doen naar de bijenpopulatie op Texel. Het Centrum voor Genetische bronnen Nederland zal dit voorjaar uitgebreid het genetische materiaal van de Texelse bijen onder de loep te nemen.
Daarnaast is het belangrijk meer imkers te motiveren om als schatbewaarder van dit levende erfgoed op te treden. Imkers die het belang van behoud van genetische diversiteit inzien en die de unieke kwaliteiten van de ondersoort Apis mellifera mellifera willen behouden zijn tenslotte onmisbaar voor het voortbestaan van de zwarte bij. Vereniging ’t Landras draagt hieraan bij met de Dag van de Inheemse Zwarte Bij op 13 april en door te investeren in educatie en KI.